کد مطلب:369969 جمعه 20 اسفند 1395 آمار بازدید:1079
44 - درخواست وسعت رزق در کِبَر سن - درخواست قوت در ایام ناتوانی
بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صلی علی محمد و آله ، و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت ، و اقوی قوتك فی اذا نصبت .
امام (ع ) و درخواست وسعت رزق و قوت جسم
امام سجاد علیه السلام در این قسمت از دعای شریف مكارم الاخلاق ، پس از درود بر حضرت محمد و آلش ، دو درخواست از خداوند می نماید .در خواسته اول عرض می كند: بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده . درخواسته دوم عرض می كند بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی تو به من در ایام فرسودگی و تبعم باشد .به حول و قوه الهی موضوع سخنرانی امروز شرح و توضیح این دو خواسته حضرت زین العابدین (ع ) از پیشگاه حضرت باری تعالی است . ایام پیری برای كسانی كه عمرشان به درازا می كشد دوران ضعف و ناتوانی است . خداوند در قرآن شریف به این امر طبیعی اشاره فرموده و پاره ای از عوارض دردناك و رنج آور آن را ذكر نموده است .
الله الذی خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ، ثم جعل من
بعد قوة ضعفا و شیبة . (284)
خداوند، آفریدگار حكیمی است كه شما را از ضعف و ناتوانی آفریده ، پس از ضعف ، برای شما قوت و نیرو قرار داده ، و پس از قوت برای شما ضعف و پیری را مقرر فرموده است .
ممكن است مراد از ضعف كه در ابتدای آیه ذكر شده ناظر به موجود زنده ضعیفی باشد كه در نطفه جای دارد و به قدری كوچك و ناچیز است كه جز با چشم مسلح دیده نمی شود، و ممكن است مقصود، ضعف و ناتوانی دوران شیر خوارگی و ایام طفولیت باشد. پس از درگذشت ایام ضعف ، دوران جوانی و قوت فرا می رسد، و سپس ضعف و ناتوانی پیری آغاز می گردد.
در آیه دیگر فرموده است :
و الله خلقكم ثم یتوفا كم و منكم من یرد الی ارذل العمر لكیلا یعلم بعد علم شیئا. (285)
پیری و ضعف قوا
آفریدگار جهان شما را خلق نموده سپس روحتان را قبض می كند و به حیاتتان خاتمه می دهد. اما بعضی به پیری شدید و انحطاط عمر می رسند و كار اینان به آنجا منتهی می گردد كه بر اثر كبر سن معلومات و اطلاعاتشان محو می شود و دانسته ها را از یاد می برند، دیده شده كه بعضی از این قبیل معمرین ، اسم دوستان صمیمی و حتی نام فرزندان خود را فراموش نموده اند. در آیه دیگر، خداوند فرموده :
و من نعمرة ننكسه فی الخلق . (286)
كسی را كه ما به وی عمر دراز می دهیم تمام ساختمان درونی و برونی و كلیه قوای مادی و معنوی او را واژگون می سازیم و به راه سقوط و انحطاطش سوق می دهیم .
پیری و تحول در جسم و فكر
با فرا رسیدن دوران پیری تحولات و دگرگونیهایی در ساختمان بدن افراد كهنسال بروز می كند، جسم دچار ضعف و سستی می شود، نیروی كار و كوشش تدریجا از دست می رود و بر اثر بازماندن از فعالیتهای اجتماعی ، اداره امور زندگی با اختلالاتی مواجه می گردد و نارسایی هایی پدید می آید. به موازات تحولات جسمی كهنسالان ، دگرگونی هایی در اخلاق و اندیشه آنان نیز بروز می كند، تمنیات درونی ، خواهشهای نفسانی ، و خلاصه طرز تفكرشان بیش و كم عوض می شود، و هواهای تازه ای در سر می پرورند. تحولات جسم خطر مستقیمی را برای ایمان و معنویت آنان ندارد ولی دگرگونی های اندیشه و افكار و تمنیات نویی كه در ضمیرشان شكوفا می گردد ممكن است اثر بدی روی اخلاق و معنویات آنان بگذارد و سرانجام موجب بد مردن و سوء عاقبتشان گردد. پیش از آنكه درباره ضعف جسم و تنگی معاش سالخوردگان توضیحی داده شود، به موقع است بعضی از روایاتی كه ناظر به تحولات روحی و اخلاقی كهنسالان است معروض افتد تا شنوندگان هر چه بیشتر از خطرات معنوی ایام كهنسالی آگاهی یابند و آنان كه هم اكنون در سنین پیری هستند متوجه خود باشند واز خداوند یاری بخواهند تا آنان را از خطرات روحی و سقوط معنوی محافظت بفرماید.
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : الشیخ شاب علی حب انیس و طول حیاة و كثرة مال .(287)
تمنیات در ایام پیری
رسول اكرم (ص ) فرموده : پیروان در سه چیز جوان اند و علاقه مند: به انیس و همصحبت ، به درازی عمر، و به داشتن مال .
علاقه به انیس و همصحبت از این جهت است كه بر اثر پیری و ناتوانی جامعه را ترك گفته و تنها مانده است ، فرزندان و بستگان جوانش سرگرم فعالیت اند و از پی كارهای روزانه خود می روند و مجال همنشینی و مصاحبت او را ندارند، علاقه دارد انیسی بیابد كه اغلب با او باشد، از مصاحبتش دلخوش گردد، با او سخن بگوید، و بقیه عمر را با شادی بگذراند. اما تمنای طول عمر و مالداری نشانه آرزوی دراز و حب ثروت است و این دو تمنا از طرفی می تواند او از یاد مرگ و تهیه زاد برای سفر آخرت غافل نماید و از طرف دیگر ممكن است این دو تمنای روحی انگیزه گناه شود، او را به اعمال ناروا و غیر مشروع وادار سازد و موجب می شود از صراط مستقیم منحرف گردد و درستكاری را ترك گوید.
حرص و آرزوی دراز
و عنه صلی الله علیه و آله قال : یشیب ابن آدم و تشب فیه خصلتان : الحرص و طول الامل . (288)
و نیز فرموده است : فرزند آدم پیر می شود و دو صفت در وی جوان می گردد: اول حرص است و آن دیگر آرزوی دراز.
حرص موجب می شود كه افراد مسن نیروی مختصری را كه در تن دارند به جای آنكه در راه معنویات و تعالی نفس به كار گیرند و خود را برای سفر آخرت بسازند در راه به دست آوردن مال و گردآوری ثروت مصروف دارند و از امور معنوی كه مایه صلاح و رستگاری است غافل شوند. اما آرزوی دراز مایه دلبستگی و از یاد بردن آخرت است و برای افراد مسن كه ایام آخر عمر را می گذرانند و در آستانه مرگ قرار دارند بزرگترین بدبختی و مصیبت است .
عن علی علیه السلام قال : ایها الناس ! ان اخوف ما اخاف علیكم اثنان : اتباع الهوی و طول الامل . فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسی الآخرة . (289)
علی (ع ) فرموده است : ای مردم ! بزرگترین ترس من درباره شما برای دو چیز است : یكی پیروی از هوای نفس و آن دیگر آرزوی دراز، پیروی از هوی بازدارنده از حق است و آرزوی دراز، آخرت را از یاد شما می برد.
و عنه علیه السلام قال : كفی بالشیب نذیرا. (290)
و نیز فرموده است : فرا رسیدن پیری برای هشدار دادن افراد غافل و نا آگاه كافی است .
سفید گشتن مو ترجمان این سخن است كه سر بر آر زخواب گران سپیده دمید موی سفید و دل سیاه
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : یا صاحب الشعر الابیض و القلب الاسود! اءمامك النار و خلفك ملك الموت ، فماذا ترید ان تعمل ؟ كنت صبیا و كنت جاهلا و كنت شابا وكنت فاسقا و كنت شیخا و كنت مرائیا فاین انت و این عملك ؟ (291)
امام صادق (ع ) فرموده : ای صاحب موی سفید و قلب سیاه ! پیش رویت آتش است و پشت سرت ملك الموت ، می خواهی چه كنی ؟ طفل بودی و نادان ، جوان بودی و گناهكار، پیر شده ای و ریاكار، فكر كن در چه وضعی قرار داری و اعمال خوبی كه باید انجام داده باشی كجاست ؟
گردآوری مال و جلب احترام
یكی از عواملی كه می تواند اخلاق صاحبان خود را تعدیل كند و آنان را از حرص و آرزوی دراز بازدارد این است كه جوانان و میانسالان شخصیت آنان را محترم شمرند، عزشان را محفوظ دارند، و هرگز مورد تحقیر و اهانتشان قرار ندهند. پیروان وقتی در محیط خانواده احساس ذلت می كنند و می بینند دگران آنان را با چشم خواری می نگرند به فكر می افتند كه اگر بتوانند برای خود عزی كسب كنند و به گونه ای حقارت خویش را جبران نمایند، راه آسانی كه با مزاج ناتوانشان سازش دارد این است كه به پناه حرص و آرزوی دراز بروند و از هر راه حلال و حرامی كه ممكن است پولی گرد آورند و بدین وسیله احترام اعضای خانواده را به خود جلب نمایند. برای آنكه سالخوردگان در پایان عمر از مسیر حق منحرف نشوند، خدای را فراموش نكنند، و از اوامر و نواهیش تخلف ننمایند، قرآن شریف و روایات اولیای گرامی اسلام ، تكریم و احترام آنان را به مسلمانان عموما و به خانواده های خودشان خصوصا توصیه نموده اند و در اینجا برای مزید آگاهی شنوندگان محترم ، به خصوص پسران و دختران جوان بعضی از روایات ذكر می شود:
پاداش احترام پیران
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : من اجلال الله تعالی اجلال ذی الشیبة المسلم . (292)
رسول اكرم (ص ) فرموده است : از جمله تكریم و احترام به ذات اقدس الهی احترام نمودن به كهنسال مسلمان است .
و عنه صلی الله علیه و آله : من وقر ذاشیبة لشیبته آمنه الله عزوجل من فزع یوم القیامة . (293)
و نیز فرموده است : كسی كه پیری را به علت پیریش احترام نماید خداوند او را از ترس و نگرانی روز قیامت ایمن می دارد.
از آنچه مذكور افتاد تا اندازه ای عوارض روحی دوران پیری و همچنین لزوم تاءكید افراد سالخورده روشن شد. اینك درباره عوارض جسمانی سالخوردگان و ناتوانی آنان در فعالیتهای اجتماعی برای تاءمین معاش به اختصار مطالبی به عرض می رسد. خداوند در قرآن شریف فرموده است :
تضمین الهی در رزق جنبندگان
و ما من دابة فی الارض الا علی الله رزقها. (294)
هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر آنكه رزقش به عهده خداوند است . یعنی پروردگار توانا گردش كارگاه عظیم خلقت را در خشكی و دریا به گونه ای حكیمانه پایه گذاری نموده است كه پیوسته غذاهای مختلف تمام موجودات زنده با نظم مخصوصی در دامن طبیعت پرورش می یابد، گیاهان از زمین و آب و آفتاب تغذیه می كنند و رشد می نمایند، دانه خواران و علفخواران از روییدنی ها ارتزاق می نمایند و به حیات خود ادامه می دهند. غذای حشرات گوناگون در آغوش طبیعت مهیا می گردد و نسل حشرات به طور طبیعی گسترش می یابد و غذای پرندگان حشره خوار آماده می شود و حیاتشان برقرار می گردد. عقابها و كركسها و دیگر پرندگان گوشتخوار دیگر حیوانات كوچك ارتزاق می نمایند، همچنین درندگان از شكار دیگر حیوانات و خلاصه همان طوری كه در قرآن شریف آمده ، رزق انسانها نیز همانند دیگر موجودات زنده به عهده خداوند است . نكته قابل ملاحظه این است كه هر موجود زنده ای برای دست یافتن به رزق خود نوعی فعالیت و حركت دارد و از پی روزی می رود و انسان نیز موظف است فعالیت نماید تا رزق خود را به دست آورد. ولی فعالیت انسان در طلب رزق با فعالیت جنبندگان زمین تفاوتهایی دارد، از آن جمله رزق و روزی خواران همان است كه در سفره طبیعت ، خود به خود مهیا می گردد و نیازی به فعالیت روزی خواران ندارد؛چرندگان از گیاهانی كه در زمین می روید ارتزاق می كنند و خودشان نمی توانند زمین خشكی را سبز و خرم نمایند، زنبورهای عسل از گلهایی كه در طبیعت به وجود می آید روزی می خورند و خودشان قادر نیستند باغ و گل ایجاد نمایند. پرندگان و خزندگان و درندگان و تمام جنبندگان بری و بحری رزقشان همان است كه آفریدگار حكیم در طبیعت برای آنها آماده می كند و خودشان نمی توانند چیزی بر آن بیفزایند،
بهره برداری انسان از منابع طبیعی
اما انسان آزاد و آگاه با مغز خلاقی كه دارد می تواند از منابع طبیعت حداكثر استفاده را بنماید، اراضی موات را احیا كند و آنها را به زمین كشاورزی و باغهای میوه مبدل نماید و از محصولشان ارتزاق كند، می تواند مؤ سساتی را برای دامپروری و مرغداری تشكیل دهد، با مراقبتهای علمی موجبات تكثیرشان را فراهم آورد و به عده زیادی از انسانها غذا برساند. تمام مردم موظف اند برای تاءمین معاش و به دست آوردن رزق حلال تلاش و كوشش نمایند و به سختی و مشقت آن تن دردهند. در روایت پیشوای اسلام خاطر نشان گردیده كه این گروه محبوب حضرت باری تعالی هستند.
عن النبی صلی الله علیه و آله : ان الله یحب ان یری عبده تعبا فی طلب الحلال . (295)
رسول اكرم (ص ) فرموده است : خداوند دوست دارد بنده خود را ببیند كه برای طلب رزق حلال در رنج و مشقت است .
ضمنا اشخاص با ایمان توجه داشته باشند كه تلاشگران و افراد زحمتكش از نظر وسعت یا مضیقه رزق با یكدیگر متفاوت اند و به صریح قرآن شریف این تفاوت مستند به مشیت حكیمانه ذات اقدس الهی است ، اوست كه به بعضی رزق وسیع می دهد و بعضی را در تنگنای روزی می گذارد.
ان ربك یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر انه كان بعباده خبیرا بصیرا. (296)
خدای تو است كه هر كس را بخواهد روزی وسیع می دهد یا در مضیقه اش می گذارد كه او به مصلحت بندگان خود آگاهی و بصیرت دارد.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله قال الله عزوجل : ان من عبادی المؤ منین عبادا لا یصلح لهم امر دینهم الا بغنی والسعة و الصحة فی البدن فابلوهم بالغنی و السعة و صحة البدن فیصلح علیهم امر دینهم و ان من عبادی المؤ منین لعبادا لایصلح لهم امر دینهم الا بالفاقة و المسكنة و السقم فی ابدانهم فابلوهم بالفاقة و المسكنة و السقم فیصلح علیهم امر دینهم و انا اعلم بما یصلح علیه امر دین عبادی المؤ منین .(297)
مصلحت مؤ منین در گشایش یا مضیقه
امام باقر از رسول اكرم سلام الله علیهما حدیث نموده كه خداوند فرمود: بعضی از بندگان باایمانم دینشان سالم نمی ماند مگر با غنی و توسعه زندگی و سلامت بدن . من آنان را بدین امور آزمایش می كنم و دینشان سالم می ماند. بعضی از بندگان باایمان اند كه دینشان مصون نمی ماند مگر با تهیدستی و ناداری و عارضه بدنی ، آنان را بدین امور امتحان می كنم و دینشان سالم می ماند، و من عالم به صلاح دینی بندگان مؤ من خود هستم .
از آنچه معروض افتاد، سه مطلب روشن شد: اول آنكه رزق تمام جنبندگان روی زمین و روزی خواران بر اساس نظام خلقت به عهده خداوند است ، دوم برای به دست آوردن رزق ، همه جنبندگان تلاش می كنند و انسان نیز باید نیروی خود را به كار اندازد و در راه به دست آوردن رزق كوشش نماید، سوم آنكه تقسیم رزق و زیاد و كم بودن آن وابسته به مشیت حكیمانه خداوند است ، اوست كه بعضی را در رفاه و آسایش قرار می دهد و بعضی را دچار مضیقه و سختی می نماید.
با فرا رسیدن ایام پیری و كبر سن ، از طرفی قوای بدن به ضعف می گراید و آدمی از فعالیت و كوشش برای به دست آوردن رزق باز می ماند و آنطور كه باید نمی تواند فعالیت نماید، و از طرف دیگر نیاز به رزق و غذا امری است ضروری و آدمی تا آخر عمر به غذا احتیاج دارد. امام سجاد (ع ) رزق و روزی ایام كبر سن را در ضمن دعا اینچنین به پیشگاه باری تعالی عرض می كند: و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت . بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده .
فیض الهی و جبران ناتوانی
در واقع ، امام (ع ) می خواهد بگوید: پروردگارا! در كبر سن ، قوای بدنم ضعیف می شود و آنطور كه باید قدرت فعالیت ندارم . در آن موقع تو مرا مشمول فیض مخصوص خود قرار ده و با توسعه دادن رزق خود به من ، ناتوانیم را جبران نما و كمبودم را تقسیم و تكمیل كن و مرا از نیازمندی و احتیاج به مردم رهایی بخش .
رسول اكرم (ص ) نیز در ایام كبر سن از خداوند درخواست توسعه رزق نموده است :
اللهم اجعل اءوسع رزقك علی عند كبر سنی و انقطاع عمری .
(298)
بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در ایام كبر سنم قرار ده ، موقعی كه پایان عمر و قطع رشته حیات نزدیك شده است .
تكفل بیت المال از افراد عاجز
خلاصه افراد تا وقتی زنده اند و با وجود كبر سن قدرت كار دارند، هر چند ضعیف باشند، باید كار كنند و شرافت انسانی خود را محافظت نمایند و اگر زمانی فرا رسد كه دیگر قدرت كار نداشته باشند، در آن موقع لازم است مردم به عنوان مواسات و تعاون عمومی ، یا به عنوان خدمات اسلامی یا انسانی ، زندگی آنان را اداره كنند، یا بیت المال مسلمین متكفل امورشان گردد و نمونه ای از آن در حدیث آمده است :
مر شیخ مكفوف كبیر یساءل . فقال امیرالمؤ منین علیه السلام : ما هذا؟ قالوا یا امیرالمؤ منین نصرانی . فقال امیرالمؤ منین (ع ): استعملتموه حتی اذا كبر و عجز منعتموه ، انفقوا علیه من بیت المال . (299)
علی (ع ) در ایام حكومت خود از نقطه ای عبور می كرد و جمعی با آن حضرت بودند. بین راه با پیرمرد كور كهنسالی برخورد نمود كه گدایی می كرد و از مردم درخواست كمك داشت . حضرت از مشاهده این وضع ناراحت شد، رو كرد به اطرافیان خود و فرمود: این چیست ؟ نفرمود: این شخص كیست ؟ خواست بفرماید این چه وضع تاءثر باری است كه من مشاهده می كنم ؟ عرض كردند: یا امیرالمؤ منین این پیرمرد سائل ، نصرانی است . حضرت فرمود: یك عمر او را به كار گرفته اید و به سهم خود در اجتماع خدماتی نموده است ، اینك كه پیر و كور شده است تركش نموده اید، سپس دستور داد زندگی او را بیت المال اداره نمایند.
نتیجه آنكه خداوند رزق انسانها و همه جنبندگان روی زمین را ضمانت نموده است ، ولی ضمانت باری تعالی بدان معنی نیست كه مردم از تلاش و كوشش دست بردارند بلكه فعالیت در راه طلب حلال وظیفه قطعی تمام افراد است .
عن ابیمحمد العسكری علیه السلام قال : لا یشغلك رزق مضمون عن عمل مفروض . (300)
امام عسكری (ع ) فرموده : رزقی را كه خداوند ضمانت نموده است ترا از وظیفه سعی و كوشش باز ندارد.
با فرا رسیدن كبر سن نیروی فعالیت تدریجا كاهش می یابد و افراد نمی توانند آنطور كه باید كار كنند و رزق خود را با عزت به دست آورند. در این موقع باید از خداوند طلب رزق وسیع نمایند و از ذات مقدس او استمداد كنند تا رزقشان محفوظ باشد.
جمله اول دعای امام سجاد (ع ) موضوع سخنرانی امروز ناظر به این امر است : و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت ؛بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده .
امام (ع ) در جمله دوم دعا، موضوع بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض می كند: و اقوی قوتك فی اذا نصبت ؛بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی تو به من در ایام فرسودگی و تعبم باشد.
توقع كهنسال از خانواده
كلمه قوت دارای معانی وسیعی است ، هم قوت روح را شامل می شود و هم قوت جسم را در بر می گیرد، و كلام امام سجاد (ع ) تحمل این هر دو معنی را دارد. موقعی كه در خانواده ها افرادی به پیری می رسند و دچار عوارض كبر سن می شوند و به حمایت و كمك دیگران نیازمند می گردند به پاداش خدمتهایی كه در گذشته انجام داده اند توقع دارند كه اعضای خانواده حقوق آنان را محترم بشمرند و بیش از پیش مورد تكریم و احترامشان قرار دهند، به سخنانشان توجه نمایند، خواسته ها و تمنیاتشان را بر آورده سازند و موجبات آسایش و رفاهشان را فراهم آورند. بدبختانه در بسیاری از موارد این وظایف اخلاقی و انسانی آنطور كه باید رعایت نمی شود، جریان امور و رفتار و گفتار كسان و بستگان بر خلاف انتظارشان صورت می گیرد، نه فقط تكریمشان نمی كنند بلكه در مواقعی مورد بی احترامی و بی اعتنایی و تحقیرشان قرار می دهند، از آنان احوال نمی پرسند و در خواستشان را ناشنیده تلقی می نمایند.
درسهای خلاف انصاف
میانسالان و جوانان خانواده رفتار خلاف انصافی را كه نسبت به پیران انجام می دهند در مقابل چشمهای كنجكاو كودكان امروز است ، اینان با روش نادرست خویش به اطفال خردسال درس بی احترامی و تحقیر كهنسالان را می دهند، طولی نمی كشد كه پیران می میرند، میانسالان خانواده پیر می شوند و جوانان به میانسالی می رسند و كودكان امروز جوانان فردای خانواده خواهند بود. بی احترامی و تحقیر به پیران كه در ایام كودكی از پدران و پدر بزرگان خود درس گرفته بودند اینك آن درسها را به میانسالان دیروز كه پیران امروزند پس می دهند، امروز همان گونه با اینان عمل می كنند كه دیروز آنان در میانسالی با پیران عمل می كردند و تحقیرشان می نمودند.
سوزد و گرید و افروزد و خاموش شد هر كه چون شمع بخندد به شب تار كسی پیران و عكس العملهای گوناگون
ناملایمات روحی و فشارهای درونی كه از حق ناشناسی اعضای خانواده در ضمیر پیروان متراكم می گردد، آثار متفاوت به جای می گذارد و سالخوردگان واكنشهای مختلف از خود نشان می دهند، بعضی از آنان كه فاقد ذخایر ایمانی هستند یا ضعف دینی دارند و یا از تربیتهای صحیح اخلاقی بهره مند نبوده اند، سخت ناراحت و خشمگین می گردند. ممكن است فكر انتقامجویی در سر بپرورند، به پاره ای از اعمال ناروا و زیانبار دست بزنند یا سخنان دروغ و غیر واقعی القا نمایند و در خانواده اختلافات و اختلالاتی به وجود آورند و از این راه غیظ درونی خویش را فرونشانند. اگر سالخوردگان كه در خانواده مورد بی اعتنایی و تحقیر واقع شده اند افراد با ایمان و متدینی باشند و خود را در پیشگاه الهی مسئول بدانند، هرگز به اعمال غیر مشروع دست نمی زنند، با ناملایمات و رنجهای درونی خویش می سازند، توقعات خود را كاهش می دهند و ناراحتی ها را با صبر و شكیبایی تحمل می نمایند. این گروه با ایمان و درستكار می توانند در این مواقع حساس از فرصت شكستگی پیری و فشارهای درونی خویش استفاده كنند و با خضوع و تذلل زیادتری دست نیاز به سوی خداوند بی نیاز بردارند. از كلام حضرت سجاد (ع ) درس بگیرند و دعای آن امام معصوم را كه در پیشگاه باری تعالی عرض نموده ، بازگو نمایند: و اقوی قوتك فی اذا نصبت ؛بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی بو به من در ایام فرسودگی و تعبم باشد.
قوت روح و تحمل ناملایمات
التماس كند، زاری نماید، و استجابت آن دعا را از خدا بخواهد. اگر تمنایش مقبول افتد و دعایش مستجاب شود بی گمان قوت روح و نیروی اراده اش قوی تر می گردد و قدرت تحملش بر ناملایمات و مصائب افزایش می یابد. جالب آنكه دانشمندان دینی امروز در این مطلب اتفاق نظر دارند كه روح و بدن با هم متحدند و بر اثر این پیوستگی و اتحاد، حكم هر یك بر دیگری سرایت می كند، مثلا خجالت و شرمندگی از حالات انفرادی نفس است ، موقعی كه در روح پدید می آید چهره گلگون می شود. حالت وحشت و ترس از شئون نفس است اما بر اثر عارض شدن این حالت روانی ، رنگ صورت تغییر می كند و زبان از سخن گفتن باز می ماند. تاءثرات شدید روانی و اندوههای درونی در بدن مؤ ثر است و موجب زخم معده و اثنی عشر می شود، و خلاصه حالات روحی در بدن اثر می گذارد. همچنین اعمال بدن در روح مؤ ثر است : تمرینهای عملی در هنرهایی از قبیل خط نویسی و نقاشی كار بدن است ولی در روح اثر می گذارد و ملكه نقاشی و خط نویسی پدید می آید، اگر دعای قوت مستجاب شود و خداوند نفس آدمی را از نیروی اعطایی خود برخوردار فرماید، بدن نیز از این عطیه الهی بهره مند می گردد و به نسبت قوت روح ، جسم نیز توانا می شود و انسان پیر بر اثر این قوت و توان می تواند پاره ای از نیازهای خود را شخصا بر آورده سازد و احتیاجش از این و آن كاهش یابد. روایت جالبی درباره قوت نیت و اراده و اثرش در توانایی جسم رسیده است كه به عرض شنوندگان محترم می رساند:
قوت اراده و نیروی عمل
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ما ضعف بدن عما قویت علیه النیة . (301)
امام صادق (ع ) فرموده است : در موقعی كه نیت و تصمیم آدمی در انجام عمل قوی باشد، بدن در تحقق بخشیدن به آن نیت اظهار ضعف نمی كند و پابه پای آن نیت قوی پیشروی می نماید.
فرد سالخورده ای را در نظر بگیرید كه برای سلامت خود همه روزه به قدر یك كیلومتر پیاده روی می كند و در پایان راه خسته می شود، ناچار از ادامه راه خودداری می نماید و باید بنشیند. اگر این انسان مسن روزی در راه با خطری رو به رو شود، مثلا سیلابی تهدیدش نماید یا یا مورد حمله گزنده ای واقع شود و باید هر چه زودتر خود را از محیط خطر برهاند، برای حفظ سلامت و حیات خود با اراده جدی و تصمیم قاطع حركت می كند، اولا، با سرعت بیش از معمول می رود و ثانیا، ممكن است به قدر سه كیلومتر یعنی سه برابر توان خود، راه برود و احساس خستگی ننماید. این نیروی تن و قوت بدن از قوت اراده و تصمیم باطنیش سرچشمه گرفته است .
اللهم صلی علی محمد و آله ، و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت ، و اقوی قوتك فی اذا نصبت .
امام (ع ) و درخواست وسعت رزق و قوت جسم
امام سجاد علیه السلام در این قسمت از دعای شریف مكارم الاخلاق ، پس از درود بر حضرت محمد و آلش ، دو درخواست از خداوند می نماید .در خواسته اول عرض می كند: بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده . درخواسته دوم عرض می كند بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی تو به من در ایام فرسودگی و تبعم باشد .به حول و قوه الهی موضوع سخنرانی امروز شرح و توضیح این دو خواسته حضرت زین العابدین (ع ) از پیشگاه حضرت باری تعالی است . ایام پیری برای كسانی كه عمرشان به درازا می كشد دوران ضعف و ناتوانی است . خداوند در قرآن شریف به این امر طبیعی اشاره فرموده و پاره ای از عوارض دردناك و رنج آور آن را ذكر نموده است .
الله الذی خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ، ثم جعل من
بعد قوة ضعفا و شیبة . (284)
خداوند، آفریدگار حكیمی است كه شما را از ضعف و ناتوانی آفریده ، پس از ضعف ، برای شما قوت و نیرو قرار داده ، و پس از قوت برای شما ضعف و پیری را مقرر فرموده است .
ممكن است مراد از ضعف كه در ابتدای آیه ذكر شده ناظر به موجود زنده ضعیفی باشد كه در نطفه جای دارد و به قدری كوچك و ناچیز است كه جز با چشم مسلح دیده نمی شود، و ممكن است مقصود، ضعف و ناتوانی دوران شیر خوارگی و ایام طفولیت باشد. پس از درگذشت ایام ضعف ، دوران جوانی و قوت فرا می رسد، و سپس ضعف و ناتوانی پیری آغاز می گردد.
در آیه دیگر فرموده است :
و الله خلقكم ثم یتوفا كم و منكم من یرد الی ارذل العمر لكیلا یعلم بعد علم شیئا. (285)
پیری و ضعف قوا
آفریدگار جهان شما را خلق نموده سپس روحتان را قبض می كند و به حیاتتان خاتمه می دهد. اما بعضی به پیری شدید و انحطاط عمر می رسند و كار اینان به آنجا منتهی می گردد كه بر اثر كبر سن معلومات و اطلاعاتشان محو می شود و دانسته ها را از یاد می برند، دیده شده كه بعضی از این قبیل معمرین ، اسم دوستان صمیمی و حتی نام فرزندان خود را فراموش نموده اند. در آیه دیگر، خداوند فرموده :
و من نعمرة ننكسه فی الخلق . (286)
كسی را كه ما به وی عمر دراز می دهیم تمام ساختمان درونی و برونی و كلیه قوای مادی و معنوی او را واژگون می سازیم و به راه سقوط و انحطاطش سوق می دهیم .
پیری و تحول در جسم و فكر
با فرا رسیدن دوران پیری تحولات و دگرگونیهایی در ساختمان بدن افراد كهنسال بروز می كند، جسم دچار ضعف و سستی می شود، نیروی كار و كوشش تدریجا از دست می رود و بر اثر بازماندن از فعالیتهای اجتماعی ، اداره امور زندگی با اختلالاتی مواجه می گردد و نارسایی هایی پدید می آید. به موازات تحولات جسمی كهنسالان ، دگرگونی هایی در اخلاق و اندیشه آنان نیز بروز می كند، تمنیات درونی ، خواهشهای نفسانی ، و خلاصه طرز تفكرشان بیش و كم عوض می شود، و هواهای تازه ای در سر می پرورند. تحولات جسم خطر مستقیمی را برای ایمان و معنویت آنان ندارد ولی دگرگونی های اندیشه و افكار و تمنیات نویی كه در ضمیرشان شكوفا می گردد ممكن است اثر بدی روی اخلاق و معنویات آنان بگذارد و سرانجام موجب بد مردن و سوء عاقبتشان گردد. پیش از آنكه درباره ضعف جسم و تنگی معاش سالخوردگان توضیحی داده شود، به موقع است بعضی از روایاتی كه ناظر به تحولات روحی و اخلاقی كهنسالان است معروض افتد تا شنوندگان هر چه بیشتر از خطرات معنوی ایام كهنسالی آگاهی یابند و آنان كه هم اكنون در سنین پیری هستند متوجه خود باشند واز خداوند یاری بخواهند تا آنان را از خطرات روحی و سقوط معنوی محافظت بفرماید.
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : الشیخ شاب علی حب انیس و طول حیاة و كثرة مال .(287)
تمنیات در ایام پیری
رسول اكرم (ص ) فرموده : پیروان در سه چیز جوان اند و علاقه مند: به انیس و همصحبت ، به درازی عمر، و به داشتن مال .
علاقه به انیس و همصحبت از این جهت است كه بر اثر پیری و ناتوانی جامعه را ترك گفته و تنها مانده است ، فرزندان و بستگان جوانش سرگرم فعالیت اند و از پی كارهای روزانه خود می روند و مجال همنشینی و مصاحبت او را ندارند، علاقه دارد انیسی بیابد كه اغلب با او باشد، از مصاحبتش دلخوش گردد، با او سخن بگوید، و بقیه عمر را با شادی بگذراند. اما تمنای طول عمر و مالداری نشانه آرزوی دراز و حب ثروت است و این دو تمنا از طرفی می تواند او از یاد مرگ و تهیه زاد برای سفر آخرت غافل نماید و از طرف دیگر ممكن است این دو تمنای روحی انگیزه گناه شود، او را به اعمال ناروا و غیر مشروع وادار سازد و موجب می شود از صراط مستقیم منحرف گردد و درستكاری را ترك گوید.
حرص و آرزوی دراز
و عنه صلی الله علیه و آله قال : یشیب ابن آدم و تشب فیه خصلتان : الحرص و طول الامل . (288)
و نیز فرموده است : فرزند آدم پیر می شود و دو صفت در وی جوان می گردد: اول حرص است و آن دیگر آرزوی دراز.
حرص موجب می شود كه افراد مسن نیروی مختصری را كه در تن دارند به جای آنكه در راه معنویات و تعالی نفس به كار گیرند و خود را برای سفر آخرت بسازند در راه به دست آوردن مال و گردآوری ثروت مصروف دارند و از امور معنوی كه مایه صلاح و رستگاری است غافل شوند. اما آرزوی دراز مایه دلبستگی و از یاد بردن آخرت است و برای افراد مسن كه ایام آخر عمر را می گذرانند و در آستانه مرگ قرار دارند بزرگترین بدبختی و مصیبت است .
عن علی علیه السلام قال : ایها الناس ! ان اخوف ما اخاف علیكم اثنان : اتباع الهوی و طول الامل . فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسی الآخرة . (289)
علی (ع ) فرموده است : ای مردم ! بزرگترین ترس من درباره شما برای دو چیز است : یكی پیروی از هوای نفس و آن دیگر آرزوی دراز، پیروی از هوی بازدارنده از حق است و آرزوی دراز، آخرت را از یاد شما می برد.
و عنه علیه السلام قال : كفی بالشیب نذیرا. (290)
و نیز فرموده است : فرا رسیدن پیری برای هشدار دادن افراد غافل و نا آگاه كافی است .
سفید گشتن مو ترجمان این سخن است كه سر بر آر زخواب گران سپیده دمید موی سفید و دل سیاه
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : یا صاحب الشعر الابیض و القلب الاسود! اءمامك النار و خلفك ملك الموت ، فماذا ترید ان تعمل ؟ كنت صبیا و كنت جاهلا و كنت شابا وكنت فاسقا و كنت شیخا و كنت مرائیا فاین انت و این عملك ؟ (291)
امام صادق (ع ) فرموده : ای صاحب موی سفید و قلب سیاه ! پیش رویت آتش است و پشت سرت ملك الموت ، می خواهی چه كنی ؟ طفل بودی و نادان ، جوان بودی و گناهكار، پیر شده ای و ریاكار، فكر كن در چه وضعی قرار داری و اعمال خوبی كه باید انجام داده باشی كجاست ؟
گردآوری مال و جلب احترام
یكی از عواملی كه می تواند اخلاق صاحبان خود را تعدیل كند و آنان را از حرص و آرزوی دراز بازدارد این است كه جوانان و میانسالان شخصیت آنان را محترم شمرند، عزشان را محفوظ دارند، و هرگز مورد تحقیر و اهانتشان قرار ندهند. پیروان وقتی در محیط خانواده احساس ذلت می كنند و می بینند دگران آنان را با چشم خواری می نگرند به فكر می افتند كه اگر بتوانند برای خود عزی كسب كنند و به گونه ای حقارت خویش را جبران نمایند، راه آسانی كه با مزاج ناتوانشان سازش دارد این است كه به پناه حرص و آرزوی دراز بروند و از هر راه حلال و حرامی كه ممكن است پولی گرد آورند و بدین وسیله احترام اعضای خانواده را به خود جلب نمایند. برای آنكه سالخوردگان در پایان عمر از مسیر حق منحرف نشوند، خدای را فراموش نكنند، و از اوامر و نواهیش تخلف ننمایند، قرآن شریف و روایات اولیای گرامی اسلام ، تكریم و احترام آنان را به مسلمانان عموما و به خانواده های خودشان خصوصا توصیه نموده اند و در اینجا برای مزید آگاهی شنوندگان محترم ، به خصوص پسران و دختران جوان بعضی از روایات ذكر می شود:
پاداش احترام پیران
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : من اجلال الله تعالی اجلال ذی الشیبة المسلم . (292)
رسول اكرم (ص ) فرموده است : از جمله تكریم و احترام به ذات اقدس الهی احترام نمودن به كهنسال مسلمان است .
و عنه صلی الله علیه و آله : من وقر ذاشیبة لشیبته آمنه الله عزوجل من فزع یوم القیامة . (293)
و نیز فرموده است : كسی كه پیری را به علت پیریش احترام نماید خداوند او را از ترس و نگرانی روز قیامت ایمن می دارد.
از آنچه مذكور افتاد تا اندازه ای عوارض روحی دوران پیری و همچنین لزوم تاءكید افراد سالخورده روشن شد. اینك درباره عوارض جسمانی سالخوردگان و ناتوانی آنان در فعالیتهای اجتماعی برای تاءمین معاش به اختصار مطالبی به عرض می رسد. خداوند در قرآن شریف فرموده است :
تضمین الهی در رزق جنبندگان
و ما من دابة فی الارض الا علی الله رزقها. (294)
هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر آنكه رزقش به عهده خداوند است . یعنی پروردگار توانا گردش كارگاه عظیم خلقت را در خشكی و دریا به گونه ای حكیمانه پایه گذاری نموده است كه پیوسته غذاهای مختلف تمام موجودات زنده با نظم مخصوصی در دامن طبیعت پرورش می یابد، گیاهان از زمین و آب و آفتاب تغذیه می كنند و رشد می نمایند، دانه خواران و علفخواران از روییدنی ها ارتزاق می نمایند و به حیات خود ادامه می دهند. غذای حشرات گوناگون در آغوش طبیعت مهیا می گردد و نسل حشرات به طور طبیعی گسترش می یابد و غذای پرندگان حشره خوار آماده می شود و حیاتشان برقرار می گردد. عقابها و كركسها و دیگر پرندگان گوشتخوار دیگر حیوانات كوچك ارتزاق می نمایند، همچنین درندگان از شكار دیگر حیوانات و خلاصه همان طوری كه در قرآن شریف آمده ، رزق انسانها نیز همانند دیگر موجودات زنده به عهده خداوند است . نكته قابل ملاحظه این است كه هر موجود زنده ای برای دست یافتن به رزق خود نوعی فعالیت و حركت دارد و از پی روزی می رود و انسان نیز موظف است فعالیت نماید تا رزق خود را به دست آورد. ولی فعالیت انسان در طلب رزق با فعالیت جنبندگان زمین تفاوتهایی دارد، از آن جمله رزق و روزی خواران همان است كه در سفره طبیعت ، خود به خود مهیا می گردد و نیازی به فعالیت روزی خواران ندارد؛چرندگان از گیاهانی كه در زمین می روید ارتزاق می كنند و خودشان نمی توانند زمین خشكی را سبز و خرم نمایند، زنبورهای عسل از گلهایی كه در طبیعت به وجود می آید روزی می خورند و خودشان قادر نیستند باغ و گل ایجاد نمایند. پرندگان و خزندگان و درندگان و تمام جنبندگان بری و بحری رزقشان همان است كه آفریدگار حكیم در طبیعت برای آنها آماده می كند و خودشان نمی توانند چیزی بر آن بیفزایند،
بهره برداری انسان از منابع طبیعی
اما انسان آزاد و آگاه با مغز خلاقی كه دارد می تواند از منابع طبیعت حداكثر استفاده را بنماید، اراضی موات را احیا كند و آنها را به زمین كشاورزی و باغهای میوه مبدل نماید و از محصولشان ارتزاق كند، می تواند مؤ سساتی را برای دامپروری و مرغداری تشكیل دهد، با مراقبتهای علمی موجبات تكثیرشان را فراهم آورد و به عده زیادی از انسانها غذا برساند. تمام مردم موظف اند برای تاءمین معاش و به دست آوردن رزق حلال تلاش و كوشش نمایند و به سختی و مشقت آن تن دردهند. در روایت پیشوای اسلام خاطر نشان گردیده كه این گروه محبوب حضرت باری تعالی هستند.
عن النبی صلی الله علیه و آله : ان الله یحب ان یری عبده تعبا فی طلب الحلال . (295)
رسول اكرم (ص ) فرموده است : خداوند دوست دارد بنده خود را ببیند كه برای طلب رزق حلال در رنج و مشقت است .
ضمنا اشخاص با ایمان توجه داشته باشند كه تلاشگران و افراد زحمتكش از نظر وسعت یا مضیقه رزق با یكدیگر متفاوت اند و به صریح قرآن شریف این تفاوت مستند به مشیت حكیمانه ذات اقدس الهی است ، اوست كه به بعضی رزق وسیع می دهد و بعضی را در تنگنای روزی می گذارد.
ان ربك یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر انه كان بعباده خبیرا بصیرا. (296)
خدای تو است كه هر كس را بخواهد روزی وسیع می دهد یا در مضیقه اش می گذارد كه او به مصلحت بندگان خود آگاهی و بصیرت دارد.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله قال الله عزوجل : ان من عبادی المؤ منین عبادا لا یصلح لهم امر دینهم الا بغنی والسعة و الصحة فی البدن فابلوهم بالغنی و السعة و صحة البدن فیصلح علیهم امر دینهم و ان من عبادی المؤ منین لعبادا لایصلح لهم امر دینهم الا بالفاقة و المسكنة و السقم فی ابدانهم فابلوهم بالفاقة و المسكنة و السقم فیصلح علیهم امر دینهم و انا اعلم بما یصلح علیه امر دین عبادی المؤ منین .(297)
مصلحت مؤ منین در گشایش یا مضیقه
امام باقر از رسول اكرم سلام الله علیهما حدیث نموده كه خداوند فرمود: بعضی از بندگان باایمانم دینشان سالم نمی ماند مگر با غنی و توسعه زندگی و سلامت بدن . من آنان را بدین امور آزمایش می كنم و دینشان سالم می ماند. بعضی از بندگان باایمان اند كه دینشان مصون نمی ماند مگر با تهیدستی و ناداری و عارضه بدنی ، آنان را بدین امور امتحان می كنم و دینشان سالم می ماند، و من عالم به صلاح دینی بندگان مؤ من خود هستم .
از آنچه معروض افتاد، سه مطلب روشن شد: اول آنكه رزق تمام جنبندگان روی زمین و روزی خواران بر اساس نظام خلقت به عهده خداوند است ، دوم برای به دست آوردن رزق ، همه جنبندگان تلاش می كنند و انسان نیز باید نیروی خود را به كار اندازد و در راه به دست آوردن رزق كوشش نماید، سوم آنكه تقسیم رزق و زیاد و كم بودن آن وابسته به مشیت حكیمانه خداوند است ، اوست كه بعضی را در رفاه و آسایش قرار می دهد و بعضی را دچار مضیقه و سختی می نماید.
با فرا رسیدن ایام پیری و كبر سن ، از طرفی قوای بدن به ضعف می گراید و آدمی از فعالیت و كوشش برای به دست آوردن رزق باز می ماند و آنطور كه باید نمی تواند فعالیت نماید، و از طرف دیگر نیاز به رزق و غذا امری است ضروری و آدمی تا آخر عمر به غذا احتیاج دارد. امام سجاد (ع ) رزق و روزی ایام كبر سن را در ضمن دعا اینچنین به پیشگاه باری تعالی عرض می كند: و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت . بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده .
فیض الهی و جبران ناتوانی
در واقع ، امام (ع ) می خواهد بگوید: پروردگارا! در كبر سن ، قوای بدنم ضعیف می شود و آنطور كه باید قدرت فعالیت ندارم . در آن موقع تو مرا مشمول فیض مخصوص خود قرار ده و با توسعه دادن رزق خود به من ، ناتوانیم را جبران نما و كمبودم را تقسیم و تكمیل كن و مرا از نیازمندی و احتیاج به مردم رهایی بخش .
رسول اكرم (ص ) نیز در ایام كبر سن از خداوند درخواست توسعه رزق نموده است :
اللهم اجعل اءوسع رزقك علی عند كبر سنی و انقطاع عمری .
(298)
بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در ایام كبر سنم قرار ده ، موقعی كه پایان عمر و قطع رشته حیات نزدیك شده است .
تكفل بیت المال از افراد عاجز
خلاصه افراد تا وقتی زنده اند و با وجود كبر سن قدرت كار دارند، هر چند ضعیف باشند، باید كار كنند و شرافت انسانی خود را محافظت نمایند و اگر زمانی فرا رسد كه دیگر قدرت كار نداشته باشند، در آن موقع لازم است مردم به عنوان مواسات و تعاون عمومی ، یا به عنوان خدمات اسلامی یا انسانی ، زندگی آنان را اداره كنند، یا بیت المال مسلمین متكفل امورشان گردد و نمونه ای از آن در حدیث آمده است :
مر شیخ مكفوف كبیر یساءل . فقال امیرالمؤ منین علیه السلام : ما هذا؟ قالوا یا امیرالمؤ منین نصرانی . فقال امیرالمؤ منین (ع ): استعملتموه حتی اذا كبر و عجز منعتموه ، انفقوا علیه من بیت المال . (299)
علی (ع ) در ایام حكومت خود از نقطه ای عبور می كرد و جمعی با آن حضرت بودند. بین راه با پیرمرد كور كهنسالی برخورد نمود كه گدایی می كرد و از مردم درخواست كمك داشت . حضرت از مشاهده این وضع ناراحت شد، رو كرد به اطرافیان خود و فرمود: این چیست ؟ نفرمود: این شخص كیست ؟ خواست بفرماید این چه وضع تاءثر باری است كه من مشاهده می كنم ؟ عرض كردند: یا امیرالمؤ منین این پیرمرد سائل ، نصرانی است . حضرت فرمود: یك عمر او را به كار گرفته اید و به سهم خود در اجتماع خدماتی نموده است ، اینك كه پیر و كور شده است تركش نموده اید، سپس دستور داد زندگی او را بیت المال اداره نمایند.
نتیجه آنكه خداوند رزق انسانها و همه جنبندگان روی زمین را ضمانت نموده است ، ولی ضمانت باری تعالی بدان معنی نیست كه مردم از تلاش و كوشش دست بردارند بلكه فعالیت در راه طلب حلال وظیفه قطعی تمام افراد است .
عن ابیمحمد العسكری علیه السلام قال : لا یشغلك رزق مضمون عن عمل مفروض . (300)
امام عسكری (ع ) فرموده : رزقی را كه خداوند ضمانت نموده است ترا از وظیفه سعی و كوشش باز ندارد.
با فرا رسیدن كبر سن نیروی فعالیت تدریجا كاهش می یابد و افراد نمی توانند آنطور كه باید كار كنند و رزق خود را با عزت به دست آورند. در این موقع باید از خداوند طلب رزق وسیع نمایند و از ذات مقدس او استمداد كنند تا رزقشان محفوظ باشد.
جمله اول دعای امام سجاد (ع ) موضوع سخنرانی امروز ناظر به این امر است : و اجعل اوسع رزقك علی اذا كبرت ؛بارالها! وسیعترین رزق خود را برای من در كبر سنم قرار ده .
امام (ع ) در جمله دوم دعا، موضوع بحث امروز، به پیشگاه خداوند عرض می كند: و اقوی قوتك فی اذا نصبت ؛بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی تو به من در ایام فرسودگی و تعبم باشد.
توقع كهنسال از خانواده
كلمه قوت دارای معانی وسیعی است ، هم قوت روح را شامل می شود و هم قوت جسم را در بر می گیرد، و كلام امام سجاد (ع ) تحمل این هر دو معنی را دارد. موقعی كه در خانواده ها افرادی به پیری می رسند و دچار عوارض كبر سن می شوند و به حمایت و كمك دیگران نیازمند می گردند به پاداش خدمتهایی كه در گذشته انجام داده اند توقع دارند كه اعضای خانواده حقوق آنان را محترم بشمرند و بیش از پیش مورد تكریم و احترامشان قرار دهند، به سخنانشان توجه نمایند، خواسته ها و تمنیاتشان را بر آورده سازند و موجبات آسایش و رفاهشان را فراهم آورند. بدبختانه در بسیاری از موارد این وظایف اخلاقی و انسانی آنطور كه باید رعایت نمی شود، جریان امور و رفتار و گفتار كسان و بستگان بر خلاف انتظارشان صورت می گیرد، نه فقط تكریمشان نمی كنند بلكه در مواقعی مورد بی احترامی و بی اعتنایی و تحقیرشان قرار می دهند، از آنان احوال نمی پرسند و در خواستشان را ناشنیده تلقی می نمایند.
درسهای خلاف انصاف
میانسالان و جوانان خانواده رفتار خلاف انصافی را كه نسبت به پیران انجام می دهند در مقابل چشمهای كنجكاو كودكان امروز است ، اینان با روش نادرست خویش به اطفال خردسال درس بی احترامی و تحقیر كهنسالان را می دهند، طولی نمی كشد كه پیران می میرند، میانسالان خانواده پیر می شوند و جوانان به میانسالی می رسند و كودكان امروز جوانان فردای خانواده خواهند بود. بی احترامی و تحقیر به پیران كه در ایام كودكی از پدران و پدر بزرگان خود درس گرفته بودند اینك آن درسها را به میانسالان دیروز كه پیران امروزند پس می دهند، امروز همان گونه با اینان عمل می كنند كه دیروز آنان در میانسالی با پیران عمل می كردند و تحقیرشان می نمودند.
سوزد و گرید و افروزد و خاموش شد هر كه چون شمع بخندد به شب تار كسی پیران و عكس العملهای گوناگون
ناملایمات روحی و فشارهای درونی كه از حق ناشناسی اعضای خانواده در ضمیر پیروان متراكم می گردد، آثار متفاوت به جای می گذارد و سالخوردگان واكنشهای مختلف از خود نشان می دهند، بعضی از آنان كه فاقد ذخایر ایمانی هستند یا ضعف دینی دارند و یا از تربیتهای صحیح اخلاقی بهره مند نبوده اند، سخت ناراحت و خشمگین می گردند. ممكن است فكر انتقامجویی در سر بپرورند، به پاره ای از اعمال ناروا و زیانبار دست بزنند یا سخنان دروغ و غیر واقعی القا نمایند و در خانواده اختلافات و اختلالاتی به وجود آورند و از این راه غیظ درونی خویش را فرونشانند. اگر سالخوردگان كه در خانواده مورد بی اعتنایی و تحقیر واقع شده اند افراد با ایمان و متدینی باشند و خود را در پیشگاه الهی مسئول بدانند، هرگز به اعمال غیر مشروع دست نمی زنند، با ناملایمات و رنجهای درونی خویش می سازند، توقعات خود را كاهش می دهند و ناراحتی ها را با صبر و شكیبایی تحمل می نمایند. این گروه با ایمان و درستكار می توانند در این مواقع حساس از فرصت شكستگی پیری و فشارهای درونی خویش استفاده كنند و با خضوع و تذلل زیادتری دست نیاز به سوی خداوند بی نیاز بردارند. از كلام حضرت سجاد (ع ) درس بگیرند و دعای آن امام معصوم را كه در پیشگاه باری تعالی عرض نموده ، بازگو نمایند: و اقوی قوتك فی اذا نصبت ؛بارالها! قوی ترین نیرو و قوت اعطایی بو به من در ایام فرسودگی و تعبم باشد.
قوت روح و تحمل ناملایمات
التماس كند، زاری نماید، و استجابت آن دعا را از خدا بخواهد. اگر تمنایش مقبول افتد و دعایش مستجاب شود بی گمان قوت روح و نیروی اراده اش قوی تر می گردد و قدرت تحملش بر ناملایمات و مصائب افزایش می یابد. جالب آنكه دانشمندان دینی امروز در این مطلب اتفاق نظر دارند كه روح و بدن با هم متحدند و بر اثر این پیوستگی و اتحاد، حكم هر یك بر دیگری سرایت می كند، مثلا خجالت و شرمندگی از حالات انفرادی نفس است ، موقعی كه در روح پدید می آید چهره گلگون می شود. حالت وحشت و ترس از شئون نفس است اما بر اثر عارض شدن این حالت روانی ، رنگ صورت تغییر می كند و زبان از سخن گفتن باز می ماند. تاءثرات شدید روانی و اندوههای درونی در بدن مؤ ثر است و موجب زخم معده و اثنی عشر می شود، و خلاصه حالات روحی در بدن اثر می گذارد. همچنین اعمال بدن در روح مؤ ثر است : تمرینهای عملی در هنرهایی از قبیل خط نویسی و نقاشی كار بدن است ولی در روح اثر می گذارد و ملكه نقاشی و خط نویسی پدید می آید، اگر دعای قوت مستجاب شود و خداوند نفس آدمی را از نیروی اعطایی خود برخوردار فرماید، بدن نیز از این عطیه الهی بهره مند می گردد و به نسبت قوت روح ، جسم نیز توانا می شود و انسان پیر بر اثر این قوت و توان می تواند پاره ای از نیازهای خود را شخصا بر آورده سازد و احتیاجش از این و آن كاهش یابد. روایت جالبی درباره قوت نیت و اراده و اثرش در توانایی جسم رسیده است كه به عرض شنوندگان محترم می رساند:
قوت اراده و نیروی عمل
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ما ضعف بدن عما قویت علیه النیة . (301)
امام صادق (ع ) فرموده است : در موقعی كه نیت و تصمیم آدمی در انجام عمل قوی باشد، بدن در تحقق بخشیدن به آن نیت اظهار ضعف نمی كند و پابه پای آن نیت قوی پیشروی می نماید.
فرد سالخورده ای را در نظر بگیرید كه برای سلامت خود همه روزه به قدر یك كیلومتر پیاده روی می كند و در پایان راه خسته می شود، ناچار از ادامه راه خودداری می نماید و باید بنشیند. اگر این انسان مسن روزی در راه با خطری رو به رو شود، مثلا سیلابی تهدیدش نماید یا یا مورد حمله گزنده ای واقع شود و باید هر چه زودتر خود را از محیط خطر برهاند، برای حفظ سلامت و حیات خود با اراده جدی و تصمیم قاطع حركت می كند، اولا، با سرعت بیش از معمول می رود و ثانیا، ممكن است به قدر سه كیلومتر یعنی سه برابر توان خود، راه برود و احساس خستگی ننماید. این نیروی تن و قوت بدن از قوت اراده و تصمیم باطنیش سرچشمه گرفته است .